تعریف پلان
پلان، به تصویری که از برش افقی فرضی ساختمان ترسیم می‌گردد، اطلاق می‌شود. صفحه‌ی برش تقریباً از دو سوم تا سه چهارم ارتفاع هر طبقه عبور می‌نماید و قسمت‌های گوناگون ساختمان را نظیر درها، دیوارها، پنجره‌ها، پله‌ها، کمدها و… قطع کرده و عناصری مانند مبلمان و لوازم خانه، کف‌سازی و اختلاف سطوح و … را قابل مشاهده می‌کند. در اشکال زیر، مراحل ایجاد یک پلان به تصویر کشیده است.
به منظور خوانا بودن نقشه‌های معماری و تفکیک قسمت‌های گوناگون ساختمان از یکدیگر، هریک از عناصر برش خورده و برش نخورده را با استفاده از علائم استاندارد در نقشه‌ای به نام «پلان» مشخص می‌کنند.
کنسول‌ها و شکستگی‌های سقف به شکل خط‌پین در پلان به نمایش در می‌آیند. این موضوع را در شکل زیر می‌توانید مشاهده کنید.
در تصویر مرحله‌ی مرحله‌ی سوم صفحه‌ی قبل، قسمت‌های پیش‌آمده‌ی سقف (کنسول) در بالای صفحه‌ی برش واقع شده‌اند و زمانی که از قسمت برش خورده به پایین بنگریم، پیش‌آمدگی‌ها قابل رؤیت نیستند؛ بنابراین باید آن‌ها را به صورت خط‌چین (خطوط ندید) در پلان مشخص نمود؛ اما آنچه بسیار حائز اهمیت است این می‌باشد که ابتدا پلان توسط طرّاح (مهندس معمار) از پیش طراحی می‌گردد و رسّام آن را با علائم مربوط به پلان رسم می‌نماید.
شکل بعدی یک نمونه طرح ساختمان مسکونی را که به وسیله‌ی طراح رسم گردیده را نمایش می‌دهد. این طرح با دست و به صورت شماتیک بر روی کاغذ پوستی رسم شده است.
علائم ترسیم پلان: جهت ترسیم پلان‌ها، شناخت علائم مختلف و اصول رسم فنّی الزامی است.
الف دیوارها و ستون‌ها:
این دو عنصر، اصلی‌ترین عناصر تشکیل‌دهنده‌ی ساختمان به شمار می‌آیند. دیوارهای برش خورده در پلان با دو خط ضخیم مشخص می‌شوند. فاصله‌ی دو خط با توجه به قطر و ضخامت دیوار برش خورده، تعیین می‌گردد. عمدتاً ساختار و قطر دیوارهای خارجی و داخلی باربر با دیوارهای جداکننده‌ی داخلی، در ساختمان‌های آجری متفاوت است. اشکال بعد، مراحل برش دیوار و ستون تا رسیدن به پلان را نشان می‌دهند.
عموماً در ساختمان‌های آجری، ضخامت دیوارهای خارجی و داخلی باربر، 35 سانتی‌متر و ضخامت دیوارهای داخلی غیرباربر 22 و 11 سانتی‌متر هستند.
ب درها:
«درها» عناصِر ساختمانی بازشونده‌ای به شمار می‌آیند که فضا و بخش‌های مختلف ساختمانی را از هم جدا می‌نمایند و رابطه‌ی آن‌ها را با هم برقرار می‌کنند. درها شامل انواع گوناگونی می‌شوند.
در اشکال زیر پلان در یک لنگه داخل دیوار به نمایش درآمده است.
در اشکال بعدی نیز پلان درِ «دولنگه‌ی» نامساوی در داخل دیوار به تصویر کشیده شده است.
درها از لحاظ ابعاد، شکل، کاربرد و جنسشان دارای انواع مختلفی هستند؛ مانند درهای بیرونی ساختمان، درهای داخلی و درهای سرویس‌های بهداشتی. درهای داخلی بایستی در جایی استقرار یابند که فضای قابل استفاده‌ی اتاق بیشتر گردد. به شکل زیر دقت کنید.
عرض در برحسب کاربری آن و نوع فضا تعیین می‌گردد. مثلاً مطابق شکل بعد، کمترین میزان بازشوی در به سرویس‌های بهداشتی تعلق دارد که 75 سانتی‌متر است.
حداقل عرض درهای یک‌لنگه‌ی داخلی (مثل اتاق‌خواب‌ها) 90 سانتی‌متر و درهای خارجی (مانند ورودی) 105 سانتی‌متر است. (شکل زیر)
عرض درهای دو لنگه نامساوی، برای درهای ورودی بین 120 تا 150 سانتی‌متر است و برای درهای دو لنگه‌ی مساوی، عرض در برابر با 200 سانتی‌متر انتخاب می‌شود. شکل زیر این این موضوع را نمایش می‌دهد.
حداقل ارتفاع بازشوی در نیز 180 سانتی‌متر برای ورودی پارکینگ است، ولی ارتفاع درهای داخلی تا 210 سانتی‌متر انتخاب می‌گردد.
براساس قرارداد، درها را در پلان به صورت بازترسیم و مسیر چرخش با کمانی به اندازه‌ی ربع دایره و با خط نازک یا خط‌چین نمایش می‌دهند. در شکل بعد، نحوه‌ی ترسیم در نشان داده شده است.
همچنین برای نمایش عرض و ارتفاع، براساس شکل بعدی عمل می‌شود. عدد مشخص شده بر روی خط، عرض و عدد زیر خط ارتفاع را نمایش می‌دهد.
ابعاد درها شامل عرض و ارتفاع آن‌ها را در فضاهای مختلفت ساختمان را می‌توانید در جدول بعد، ملاحظه نمایید.
جدول ابعاد (عرض و ارتفاع) درهای فضاهای مسکونی
در 2 جدول بعدی، انواع درهای به کار رفته در یک ساختمان نمایش داده شده است. این درها دارای شکل، جنس و ابعاد مختلفی بوده و با توجه به محل استفاده، انتخاب می‌شوند.
جدول نمایش انواع پلان و نمای درها
جدول نمایش انواع پلان و نمای درها
ج پنجره‌ها:
به منظور تأمین نور و منظر اتاق‌ها و فضاهای داخلی از عنصر ساختمانی شفافی به نام «پنجره» بهره گرفته می‌شود. نمایش پنجره در پلان معمولاً شامل ترسیم برش پنجره، نمای آستانه و کف پنجره است در اشکال زیر پلان دیوار و پنجره نشان داده شده است.
پنجره‌ها دارای انواع گوناگونی هستند که از میان آن‌ها می‌توان به پنجره با لنگه‌ی بازشو و پنجره‌ی کشویی اشاره نمود. شکل بعدی این دو پنجره را نمایش می‌دهد.
دو شکل بعدی، جزئیات پنجره‌های دو لنگه و کشویی را نشان می‌دهد. در این پنجره‌ها مقیاس نقشه بزرگتر گردیده است.
- عرض پنجره‌ها: عرض پنجره به مساحت و فضای دیواری که پنجره در آن استقرار دارد، وابسته است. به عنوان مثال مساحت پنجره در اتاق کار 30 درصد سطح بیرونی می‌باشد. در شکل زیر عرض پنجره در پلان را می‌توانید ملاحظه کنید.
- دست‌انداز پنجره یا K.B: اصولاً به فاصله‌ی کف اتاق تا کف پنجره، دست انداز یا O.K.B می‌گویند که در شکل زیر به نمایش درآمده است.
ارتفاع دست‌انداز برای اتاق‌ها ثابت نبوده و برای فضای سرویس‌ها نیز این اندازه به نحوی انتخاب می‌شود که از بیرون به داخل دارای دید نباشد. دست‌انداز برای اتاق خواب بین 70 تا 90 سانتی‌متر و برای فضاهای سرویس نیز از 160 سانتی‌متر به بالا است.
به منظور نوشتن دست‌انداز روی پلان از علامت اختصاری «O.K.B» استفاده می‌شود. این علامت برای پنجره‌هایی که موازی خط افق هستند به صورت افقی و برای پنجره‌هایی که عمود بر خط افق می‌باشند به صورت عمودی نوشته می‌شود. شکل بعدی نحوه‌ی نوشتن O.K.B را در پلان نشان می‌دهد.
- ارتفاع پنجره‌ها: اندازه‌ی ارتفاع پنجره‌ها برای فضاهایی مانند اتاق خواب و نشیمن بین 60 تا 150 سانتی‌متر می‌باشد و حداقل ارتفاع برای پنجره‌ی سرویس‌ها نیز، 45 سانتی‌متر است. همچنین حداکثر ارتفاع پنجره‌های قدی برابر با 210 سانتی‌متر می‌باشد.
در دو شکل بعدی به ترتیب اندازه‌ی پنجره‌های اتاق خواب، آشپزخانه و نشیمن و همچنین ابعاد پنجره‌ی سرویس‌های بهداشتی مشخص گردیده است.
شکل زیر ابعاد پنجره‌های قدی را به تصویر می‌کشد.
در شکل بعدی نیز ابعاد کتیبه‌های قوسی شکل در بالای پنجره‌ها نمایش داده شده است.
شکل بعدی ابعاد کتیبه‌های مثلثی شکل بالای پنجره‌ها را مشخص می‌نماید.
در جداول بعدی انواع پنجره‌های به کار رفته در یک ساختمان مشخص گردیده است. این پنجره‌ها دارای شکل، جنس و ابعاد متفاوتی می‌باشند و انتخاب آن‌ها با توجه به محل استفاده‌یشان صورت می‌پذیرد.
جدول نمایش انواع پلان و نمای پنجره‌ها
جدول نمایش انواع پلان و نمای پنجره‌ها
د کمدها:
فضاهای طبقه‌بندی شده جهت نگهداری لوازم و وسایل مختلف می‌باشند. در پلان کمدها را مطابق شکل زیر با خط نازک مشخص می‌کنند.
کمدها ابعاد و اندازه‌های مختلفی را دارا هستند که در شکل بعد مشخص گردیده است.
شکل بعدی نیز نمای کمدهای دیواری را به تصویر می‌کشد.
ه کُد ارتفاعی:
به منظور مشخص نمودن اختلاف سطح در پلان از علامت مشخص شده در شکل بعدی استفاده می‌شود که اعداد نوشته شده بر روی آن، نمایانگر میزان اختلاف ارتفاع است.
±0.00 عدد تراز مبنا که حیاط یا خیابان است را نشان می‌دهد.
+2.00 تراز سطحی را که از سطح مبنا بالاتر است را مشخص می‌کند و همچنین -1.50 نیز تراز سطحی که پایین‌تر از سطح مبنا است را نشان می‌دهد.
و علامت داکت:
به منظور تهویه و همچنین عبور لوله‌های تأسیسات، در کنار سرویس‌های بهداشتی فضای را در نظر می‌گیرند که «داکت» نام دارد. ابعاد داکت به تعداد طبقات و تعداد لوله‌های تأسیسات وابسته است. شکل زیر، علامت داکت در پلان را مشخص می‌نماید. فضای داکت در طبقات، دارای سقف نیست و از پایین‌ترین نقطه آغاز گردیده و در پشت‌بام خاتمه می‌یابد.
ز پله‌ها:
جهت ایجاد رابطه بین سطوح مختلف یک ساختمان، از «پله» استفاده می‌شود. از آنجایی که پله‌ها به طور مستقیم مورد استفاده قرار می‌گیرند لذا هم کارایی، ایمنی و سهولت استفاده از آن‌ها بسیار اهمیت دارد و هم زیبایی بصری آن.
در پلان، پله‌ها را با خط لبه‌یشان مشخص می‌کنند. در حقیقت آن‌ها را با خطوط نازک ترسیم کرده و جهت حرکت به بالا را با فلش مشخص می‌نمایند. در طراحی و ترسیم پله بایستی به ضوابط عمومی زیر توجه گردد:
-عرض کف پله معمولاً متناسب با استقرار راحت پای انسان و در حدود 30 سانتی‌متر است.
-ارتفاع پله نیز معمولاً بین 16 تا 19 سانتی‌متر انتخاب می‌گردد.
در شکل بعدی می‌توانید شمای سه‌بعدی پله را مشاهده کنید.
به منظور نمایش جهت حرکت پله‌ها، آن را باخط مسیر مشخص می‌کنند. ابتدای خط مسیر، اولین و پایین‌ترین پله و انتهای خط مسیر نیز، آخرین و بالاترین پله را نمایش می‌دهد. در شکل زیر، پلان پله به تصویر کشیده شده است.
ح علامت شمال:
طراحی هر ساختمان با توجه به شرایط اقلیمی مکان، صورت می‌پذیرد.
عواملی همچون جهت‌های جغرافیایی، تابش خورشید و باد غالب در مکان‌یابی فضاهای گوناگون ساختمان و طراحی آن دارای نقشی اساسی است. به همین علت مشخص کردن جهت شمال برای تمامی پلان‌ها ساختمان، الزامی است. معمولاً نقشه‌ها را به گونه‌ای طراحی می‌کنند که جهت شمال پلان به سمت بالا باشد. جهت شمال را با علائم فراوانی نشان می‌دهند. علامت شمال بایستی خوانا و زیبا بوده همچنین شکل و اندازه‌ی آن با نقشه هماهنگ باشد. در شکل بعدی می‌توانید چند نمونه از علامت‌های شمال را مشاهده کنید.
ط نوشتن عنوان نقشه:
عنوان و مقیاس نقشه، عموماً در وسط و زیر پلان و با خط درشت نوشته می‌شود. ارتفاع حروف در عنوان نقشه، حدوداً 3 برابر ارتفاع نقشه‌های معمولی است. در قسمت بالای خط، عنوان نقشه و در زیر خط، مقیاس نقشه با اندازه‌ای کوچکتر یادداشت می‌شود. شکل بعدی دو نمونه از زیرنویس‌های رایج در نقشه را نمایش می‌دهد.
ی معرفی فضاها:
برای معرفی فضاها معمولاً از اندازه‌های بزرگتری نسبت به نوشته‌های عادی استفاده می‌شود. بدین ترتیب که:
– مطابق شکل بعدی مستقیماً در داخل هر یک از فضاها نوشته می‌شود.
– در فضاها شماره‌گذاری شده و معرفی شماره‌ها کنار نقشه انجام می‌شود مانند شکل بعدی.
در صورتی که با کلمات به کار رفته در دو شکل قبل آشنا نیستید، می‌توانید از جدول زیر استفاده کنید.
جدول معنی لغات به کار رفته در پلان
عنوان فضاها را می‌توان به طور کامل یا به حالت مختصر، با استفاده از حروف بزرگ یادداشت کرد. بدین منظور از شابلون بهره می‌گیرند.
دستورالعمل اندازه‌گذاری پلان
در حال حاضر تنوع روش‌های ساختمانی و مصالح آن‌ها ایجاب می‌کند که مهندسین و معماران طرح‌های دقیق اجرائی را ارائه نمایند؛ زیرا یک ساختمان بزرگ بدون نقشه‌ی دقیق و کامل اجرایی، قابل اجرا نمیباشد. نوشتن اندازه‌های دقیق بر روی طرح‌ها و نقشه‌های اجرایی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. چون برخی از اشتباهات اجرایی کارهای ساختمانی، ناشی از اندازه‌گذاری نقشه‌ها می‌باشد و این اشتباهات موجب صرف وقت و هزینه‌ی زیاد و در عین حال کار بیهوده می‌شود.
به منظور رسم پلان ساختمانی از مقیاس 1:100 یا 1:50 استفاده می‌گردد. در زمان استفاده از مقیاس کوچک نمی‌توان تمامی اندازه‌ها را روی یک پلان نمایش داد. به این ترتیب ابعاد اصلی نظیر طول و عرض کلی ساختمان، اندازه‌ی اتاق‌ها و ضخامت دیوارها، اندازه‌ی درها و پنجره‌ها نمایش داده می‌شود. شکل بعدی اندازه‌گذاری نقشه را نمایش می‌دهد.
در اندازه‌گذاری نقشه بایستی به این نکات دقت داشته باشید:
- اعداد اندازه‌گذاری خوانا نوشته شود
- اندازه‌ها بالای خط اندازه نوشته شود.
- در تمامی نقشه‌ها از سیستم متریک استفاده و عدد اندازه برحسب متر نوشته شود.
- خطوط اندازه‌گذاری بایستی مستقیم و بدون شکستگی باشد.
در ادامه به شرح دستورالعمل اندازه‌گذاری پلان می‌پردازیم (لازم به ذکر می‌باشد که شکل هر مرحله پس از پایان توضیحات آن مرحله آورده شده است).
- روش اندازه‌گذاری بدین صورت است که ابتدا در جهت طول و عرض نقشه، اندازه‌های کوچکتر مانند ضخامت دیوارها، اندازه‌ی پنجره‌ها را در یک ردیف سرتاسری اندازه‌گذاری کنید.
- سپس اندازه‌ی شکست‌های موجود در آن ضلع را در خط دوم اندازه‌گیری نمایید.
- در خط سوم، اندازه‌ی کل طول نقشه را اندازه‌گذاری نمایید.
- به منظور اندازه‌گیری کامل‌تر می‌توان درها را مطابق شکل بعد طراحی کرد. همچنین K.B پنجره‌ها را بر روی پلان، زیر هر پنجره بنویسید.
شکل بعدی یک پلان با اندازه‌گیری کامل را نمایش می‌دهد.
دستورالعمل ترسیم پلان
قبل از هر توضیحی لازم به ذکر می‌باشد که تصویر هر مرحله در صورت وجود پس از پایان توضیح آن آورده شده است.
- کاغذ را با توجه به ابعاد نقشه‌ی انتخاب شده با لبه‌ی میز تنظیم نمایید و بچسبانید.
با بهره‌گیری از خطوط کمکی کم رنگ و با توجه به ابعاد کار، کادر را ترسیم نمایید. البته دقت داشته باشید که به منظور خوانا بودن وسالم ماندن و امکان آلبوم و بایگانی کردن نقشه‌ها، وجود حاشیه‌ی مناسب الزامی است.
محل تقریبی ترسیم پلان را با توجه به ابعاد پلان، فضای موردنیاز برای اندازه‌گذاری، محل ترسیم جدول مشخصات نقشه و محل نوشتن عنوان و توضیحات نقشه، تعیین کنید.
- خطوط بیرونی دیوارهای خارجی و خطوط دیوارهای داخلی ساختمان را با بهره‌گیری از خطوط کمکی و با استفاده از مداد H4 کم‌رنگ در محل تعیین شده، ترسیم کنید.
- موقعیت و اندازه‌ی درها و پنجره‌ها را تعیین کنید.
- از درستی کارهای صورت گرفته، اطمینان حاصل نمایید تا هماهنگی آن‌ها با طرح اولیه و استانداردهای موجود به درستی انجام شده باشد.
سپس با مداد مناسب تمامی خطوط عناصِر ساختمانی که برش خورده‌اند مثل دیوارها و ستون‌ها را پر رنگ و با ضخامت مشخص ترسیم نمایید.
- تراز ارتفاعی کف‌ها را در جای مناسب رسم کنید. این تراز با توجه به کُد ارتفاعی مبنا سنجیده می‌شود.
-تصویر شکستگی‌های سقف، کنسول (پیش‌آمدگی) سقف و لبه‌ی بالکن را به صورت خط‌چین در صورتی که دیده شود، ترسیم نمایید.
-عنوان فضاها را با خطوط درشت در داخل فضاها یادداشت کنید.
- اسم نقشه و مقیاس آن را در زیر نقشه بنویسید.
-اطلاعات جدول مشخصات نقشه را تکمیل کنید.
-تمامی ترسیمات و نقشه‌ها را بازبینی کنید و کمبودهای احتمالی آن را ترسیم نمایید تا از صحت کار اطمینان حاصل کنید.
-در نهایت هم براساس قوانین اندازه‌گذاری، پلان را مشابه شکل بعد، اندازه‌گذاری کنید.
تمرین کارگاهی 1: بر روی کاغذ A3، بعد از ترسیم جدول و کادر دور کاغذ، پلان نشان داده شده در شکل بعد را با مقیاس 1:100 رسم کنید.
تمرین کارگاهی 2: بر روی کاغذ A3، پس از رسم جدول و کادر دور کاغذ، پلان‌های داده شده در دو شکل بعد را با مقیاس 1:100 رسم کنید.
