هنگامی که از کنار یا بالای عوارض روی زمین به آن‌ها می‌نگرید، می‌توانید به وسیله‌ی چند علامت با شکل هندسی، موقعیت تقریبی هریک را بر روی صفحه‌ی کاغذ نمایش دهید. مثل این می‌ماند که وقتی می‌خواهید به کسی آدرس دهید، از ابتدا تا انتهای مسیر را برای با رسم عواض روی زمین مشخص می‌کنید. به این ترسیم اصطلاحاً «کرورکی» می‌گویند. لذا به عبارتی دیگر:
نمایش ترسیمی موقعیت تقریبی عوارض را که فاقد اندازه‌ی دقیق است را «کروکی» خطاب می‌کنند. در شکل زیر نمونه‌ای از یک کروکی به تصویر کشیده شده است.
نقشه چیست؟
همانطور که اشاره شد، کروکی موقعیت تقریبی عوارض روی زمین را در مقایسه با هم معین می‌کند. چنانچه با قواعد و ابزار نقشه‌برداری آشنایی پیدا کنید، قادر خواهید بود که پس از انجام اندازه‌گیری‌هایی بر روی زمین با توجه به کروکی عوارض یک منظقه از زمین، ترسیمی با دقت بالا را از آن منطقه بدست بیاورید.
تصویر قائم عوارض سطح زمین بر روی صفحه‌ای افقی که پدیده‌های سطح زمین به حالت یکسان در آن کوچک شده باشد را نقشه می‌گویند. به معنای دیگر نقشه، ابزاری است که عوارض مرئی و نامرئی سطح زمین را با هندسه‌ی دقیق در یک مقیاس کوچتر نسبت به سطح زمین، به نمایش می‌گذارد. منظور از عوارض مرئی در نقشه پستی و بلندی‌ها، شهرها، جاده‌ها و موارد مشابه با آن‌ها است و عوارض نامرئی نیز بخشی ار اطلاعات می‌باشد که به حالت عینی نمی‌توان آن‌ها را بر روی زمین ملاحظه کرد، مانند منحنی میزان و اسامی مناطق.
در شکل زیر می‌توانید نقشه‌ی یک منطقه‌ی مسکونی را مشاهده نمایید.
اهمیت و لزوم تهیه‌ی نقشه
تمام افرادی که کارشان به زمین مرتبط است، بایستی با زمین به طور کامل آشنا باشند و این موضوع تنها با بهره‌گیری از نقشه تحقق می‌یابد. امروزه اجرای هرگونه پرو‌ژه در زمینه‌ی عمران، نیازمند تهیه‌ی نقشه‌ی مناطق مدنظر است. برخی از مهم‌ترین این پروژه‌ها عبارتند از: ایجاد کانال‌های آبیاری و سدها، زه‌کشی راه‌ها، شناخت معدن زیرزمینی، امور زمین‌شناسی و جنگل‌بانی، ایجاد نیروگاه‌های برق و خطوط انتقال نیرو، عملیات‌های نظامی شامل تدافعی و هجومی، برنامه‌ریزی در زمینه‌ی بهداشت محیط، تأسیسات و مخازن و صنایع آب و تصفیه‌خانه‌ها، طرح ساختن و نگهداری تجهیزات آب‌رسانی جهت تأمین آب سالم برای تمامی افراد جامعه، نصب دقیق کارخانجات و ماشین‌آلات، به وجود آوردن فضای سبز در داخل و خارج شهرها، برقراری روش صحیح و بهداشتی به منظور جمع‌آوری و دفع فضولات انسانی، فاضلاب‌ها، زباله‌ها و تأمین شرایط بهداشتی در اماکن.
مقیاس نقشه
طبق تعریفی که از نقشه وجود دارد، تمامی نقشه‌ها نسبت به واقعیت‌ها کوچک‌ترند. به این نسبت در اصطلاح، مقیاس می‌گویند. انتخاب مقیاس خوب دارای اهمیت بالایی است زیرا مقیاس، موجب به وجود آمدن فضایی در نقشه می‌گردد که در آن بخشی از واقعیات به صورت اجمالی گنجانده می‌شود.
دقت را می‌توان یکی از مهم‌ترین فاکتورها در تعیین موقعیت دانست. یعنی هرچه مقیاس نقشه بزرگتر باشد، دقت آن نیز بیشتر خواهد بود. هرچند این موضوع بدین معنا نیست که فقط در ترسیم نقشه‌های بزرگ به دقت اهمیت داده می‌شود و در نقشه‌های کوچک به دقت زیاد توجه نمی‌گردد.. اتفاقاً برعکس این موضوع حاکم است و همواره کوشش بر این بوده که دقت در تمامی موارد اصول ترسیم رعایت شود.
انواع مقیاس
الف) مقیاس کسری یا عددی: مقیاس کسری، مدلی ساده برای نمایش مقیاس است که غالباً به دو صورت یا 1000000: 1 به نمایش درمی‌آید. معمولاً در مقیاس کسری، صورت کسر واحد و مخرج آن عددی است که ابعاد طبیعی زمین به آن میزان بر روی نقشه کوچک شده است. به عبارتی دیگر 1 سانتی‌متر بر روی نقشه برابر با 1000000 سانتی‌متر یا 10 کیلومتر بر روی زمین است. طبیعتاً هرچه مخرج بیشتر باشد، مقیاس نقشه کوچکتر خواهد بود و بالعکس.
ب) مقیاس لفظی (توصیفی): در چنین مقیاسی، نسبت یک طول روی نقشه به طولی معادل در روی زمین، با استفاده از یک جمله بیان می‌گردد. به عنوان مثال یک سانتی‌متر برابر با یک کیلومتر.
ج) مقیاس ترسیمی یا خطی: این مقیاس عمدتاً در حاشیه‌ی اطلاعاتی اکثر نقشه‌ها به صورت خط مدرج نشان داده می‌شود. درجات مقیاس ترسیمی نماینده‌ی طول معینی بر روی زمین می‌باشد که در بالای هر درجه‌ی مقیاس به صورت عدد، نگاشته می‌شود. معمولاً در سمت چپ مقیاس ترسیمی، یکی از واحدها را به قطعات کوچکتر تقسیم می‌کنند که به آن‌ها پاشنه می‌گویند. به عنوان مثال به منظور رسم مقیاس خطی در سیستم متریک، ابتدا خطی به طول11 سانتی‌متر رسم و به درجات سانتی‌متری تقسیم می‌گردد. پس از آن پاشنه به ده بخش مساوی که هریک معادل یک میلی‌متر است، درجه‌بندی می‌شود. در انتهای سمت راست خط معیار معادل این اندازه در روی زمین با حروف فارسی و با علائم اختصاری لاتین به صورت متر M= و کیلومتر KM= و … به نمایش در می‌آید. در شکل زیر نمونه‌ای از مقیاس ترسیمی، به تصویر کشیده شده است.
مقیاس مساحتی: نسبت مساحت یک منطقه در روی نقشه به نسبت مساحت همان منطقه در روی زمین با استفاده از مقیاس مساحتی تعیین می‌گردد.
تقسیم‌بندی نقشه‌ها از لحاظ مقیاس
نقشه‌ها را به اشکال گوناگونی تقسیم می‌کنند. یکی از این موارد، تقسیم‌بندی از لحاظ مقیاس است که بدین صورت می‌باشد:
الف) نقشه‌های کوچک مقیاس با مقیاس کوچکتر از (مثل نقشه‌های جغرافیایی)
ب) نقشه‌های متوسط مقیاس با مقیاس تا (مثل نقشه‌های توپوگرافی)
ج) نقشه‌های بزرگ مقیاس با مقیاس تا (مانند نقشه‌های شهری)
د) نقشه‌های خیلی بزرگ مقیاس (پلان‌ها) با مقیاس تا (مانند نقشه‌های ساختمانی).
روش استفاده از نقشه و توجیه آن
با دیدن نقشه، یک ایده‌ی کلی و قبلی از زمین به وجود می‌آید. بررسی نقشه در روی زمین از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. البته خوانش نقشه نیازمند تسلط کامل به عوراض موجود در طبیعت و شناخت چهره‌ی واقعی عوارض مزبور می‌باشد. مسلماً شخصی که چندان با عوارض مختلف روی زمین آشنا نیست و یا قواعد مرتبط به تقسیم نقشه را نمی‌داند، قادر نخواهد بود که از یک نقشه هرچند 100 درصد کامل و دقیق برداشت قابل قبولی داشته باشد و آن را به آسانی خوانش کند. لذا نخستین قدم برای خوانش نقشه، آگاهی از اصول تهیه‌ی نقشه و همچنین قدم اول به منظور پیاده کردن نقشه، بررسی مراحل تهیه‌ی نقشه است.
به منظور خواندن نقشه و مقایسه‌ی آن با عوارض زمین بایستی ابتدا نقشه را به حالت افقی توجیه کرد. مقصود از توجیه آن است که امتدادی از نقشه با امتداد نظیرش در طبیعت موازی یا منطبق باشد، در این حالت مابقی امتدادهای رسم شده روی نقشه نیز به موازات امتدادهابی متناظر در طبیعت قرار می‌گیرد. سپس باید محل ایستادن را روی نقشه مشخص کنیم. چنانچه این کار به سادگی صورت نپذیرفت باید تغییرمکان داد و با استفاده از عوارض مصنوعی و طبیعی مانند خط الرأس دره‌ها و تقاطع راه‌ها در موقعیتی استقرار یافت که بتوان آن را به گونه‌ای دقیق بر روی نقشه معین کرد.
برترین راه توجیه برای نقشه‌ها، استفاده از امتداد شمال و جنوب است. بدین منظور به توضیحات زیر دقت کنید.
انواع شمال‌ها در نقشه‌برداری
عموماً در نقشه‌برداری با سه نوع شمال مواجه می‌شویم؛ همانطور که اطلاع دارید خط قائم عبورکننده از مرکز زمین، کره را در دو نقطه‌ی N (در بالا) و S (درپایین) قطع می‌کند.
نقطه‌ی N را «شمال جغرافیایی» می‌نامند. همچنین در پیرامون کره‌ی زمین، میدان مغناطیسی وجود دارد که این میدان نیز دارای شمال وجنوب است و به قطب شمال آن، شمال مغناطیسی اطلاق می‌شود. در ضمن از آنجایی که در زمان ترسیم نقشه، شبکه‌ای متعامد را بر روی کاغذ در نظر می‌گیریم، شمال محور Yهای نقشه به عنوان شمال شبکه در نقشه‌برداری مشهور است لذا سه نوع شمال را می‌توان در نقشه تعریف نمود:
شمال جغرافیایی (True North): هنگامی که در هر نقطه‌ی کره‌ی زمین بر روی نصف‌النهار آن نقطه به سمت بالا برویم به قطب شمال جغرافیایی می‌رسیم.
شمال مغناطیسی (Magnetic North): چنانچه قطب‌نما را بر سطحی صاف بگذاریم، پس از اتمام نوسانات عقربه‌ی مغناطیسی، سمتی که نوک شمالی عقربه‌ی مغناطیسی نمایش می‌دهد بیانگر شمال مغناطیسی است.
شمال شبکه (Grid North): روی نقشه‌ها امتداد خطوط عمودی شبکه‌بندی قائم‌الزاویه (جهت مثبت محور Yهای نقشه) بیانگر شمال شبکه است. شکل بعد، شبکه‌بندی قائم‌الزاویه را نمایش می‌دهد.
در شکل زیر هم انواع شمال به تصویر درآمده است.
آزیموت یک امتداد
در صورتی که بر روی زمین امتدادی مانند BM را در نظر بیگریم، با توجه به انواع شمال‌ها که به آن اشاره شد، زوایایی تحت عنوان آزیموت برای آن تعریف می‌گردد که بدین ترتیب می‌باشند:
زاویه‌ی شمال حقیقی (T.N) با امتداد BM در جهت حرکت عقربه‌های ساعت، آزیموت حقیقی امتداد BM نامیده می‌شود.
به زاویه‌ی شمال مغناطیسی (M.N) با امتداد BM در جهت حرکت عقربه‌های ساعت، آزیموت مغناطیسی امتداد BM می‌گویند.
به زاویه‌ی شمال شبکه (G.N) با امتداد BM در جهت حرکت عقربه‌های ساعت، آزیموت شبکه یا ژیزمان اطلاق می‌شود.
اساساً می‌توان آزیموت را بدین نحو تعریف نمود:
آزیموت یک امتداد یعنی زاویه‌ی شمال با آن امتداد در جهت حرکت عقربه‌های ساعت.
غالباً برای نقشه‌برداری از نواحی کم وسعت و تهیه‌ی نقشه‌های محلی می‌توان شمال جغرافیایی را با روش‌های ساده و تقریبی میعن نمود یا از شمال مغناطیسی بهره گرفت. لیکن برای تهیه‌ی نقشه از نواحی وسیع، بایستی حداقل آزیموت یک امتداد ( و برای کنترل آزیموت دو امتداد) به کمک نجوم موضعی تعیین گردد.
راهنمای نقشه
اطلاعات حاشیه‌ی نقشه یا راهنمای نقشه
نقشه‌ای که در نهایت به عرضه می‌رسد از 2 قسمت تشکیل شده است:
الف) اطلاعات محصور که در واقع محتوای اصلی نقشه می‌باشد.
ب) اطلاعتی که برای راهنمایی مصرف کننده، در حاشیه‌ی نقشه قرار داده می‌شود.
معمولاً حاشیه‌ی نقشه در بردارنده‌ی اطلاعات مهمی است که از روی آن می‌توان به کیفیت و دقت نوشته پی برد. مقصود از قرار دادن اطلاعات در حاشیه‌ی نقشه دو مطلب است، اول اینکه با استفاده از آن می‌توان محل و موضوع نقشه و علایم و… را متوجه شد و دوم اینکه با افزودن اطلاعات حاشیه، نقشه گویاتر و جامع‌تر می‌گردد.
تعداد و کیفیت اطلاعات حاشیه، به نوع نقشه وابسته است و هر قدر عوارض و اطلاعات در نقشه بیشتر باشد به همان اندازه امکان دارد توضیحات حواشی بیشتر شود. موقعیت و مکان اطلاعات حاشیه، به قطع و فضای اضافی نقشه وابسته می‌باشد.
برخی از اطلاعات حاشیه‌ی نقشه عبارتند از:
- شماره‌ی سری
- اسم و عنوان نقشه
- شماره‌ی برگه
- تجدید چاپ
- مقیاس
- علائم
- ارتفاعات
- سیستم تصوسر و شبکه
- شمال‌ها
- راهنمای اتصال نقشه (اندکس)
- توضیحات مرتبط به مرزها
- نام مؤسسه‌ی تولید و چاپ نقشه
- چگونگی تهیه‌ی نقشه (فتوگرافی یا توپوگرافی یا دورکاری).
به گونه‌ای که بیان شد، حذف برخی از این اطلاعات در رابطه با موضوع نقشه و کاربرد آن انجام می‌پذیرد.