به منظور تخلیه‌ی آب ایجاد شده بر روی پشت‌بام، باید شیب‌بندی روی سطح آن صورت بپذیرد. همچنین اساساً باید به این موضوع نیز دقت داشت که شیب‌بندی کار بسیار دقیق و مهمی است و باید توسط استادکاران ماهر انجام شود.
هدف از شیب‌بندی
شیب‌بندی را برای حرکت و هدایت آب به گونه‌ای که امکان تخلیه‌ی کافی آن وجود داشته باشد، انجام می‌دهند.
از شیب‌بندی برای فضاهای داخلی مانند آب‌ریزگاه‌ها، دستشویی، حمام، آشپزخانه و … همچنین برای فضاهای خارجی نظیر پیاده‌رو سازی، محوطه‌سازی و شیب‌بندی بام استفاده می‌گردد. نمونه‌ای از شیب‌بندی کف سرویس در شکل زیر به تصویر کشیده شده است.
رعایت اصول شیب‌بندی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و بایستی براساس ضوابط خاصی باشد.
تعریف شیب
نسبت اختلاف ارتفاع میان دو نقطه به فاصله‌ی افقی همان دو نقطه را شیب میان دو نقطه‌ی موردنظر می‌گویند.
= شیب بین دو نقطه
درصد شیب
چگونگی حرکت آب باید به نحوی باشد که از آغاز تا پایان حرکت و تخلیه‌ی آب و فضولات، عمل تخلیه بدون مانع و به سرعت انجام بپذیرد. درصد شیب برای هدایت و تخلیه‌ی آب، کمتر و برای حرکت آب دارای فضولات، بیشتر خواهد بود. درصد شیب استاندارد برای مکان‌هایی از ساختمان که دارای شیب هستند بین 1 تا 3 درصد متغیر می‌باشد.
مصالح شیب‌بندی
برای اجرای شیب‌بندی بایستی از مصالح سبک بهره گرفته شود که برخی از آن‌ها عبارتند از:
خرده آجر
پوکه‌ی معدنی
سوخته‌ی زغال سنگ
سر کف کارخانته‌ی ذوب‌آهن
جوش کارخانه‌های آجرپزی
به عنوان مثال در شکل زیر پوکه‌ی معدنی موردنیاز برای شیب‌بندی را مشاهده می‌نمایید.
تعیین شیب
ارتفاع شیب‌بندی با طول شیب متناسب است، به عبارتی دیگر چنانچه طول شیب تا محل ناودانی در پشت‌بام زیاد باشد، میزان مصالحی که برای شیب‌بندی از ابتدای شیب تا سوراخ ناودانی ریخته می‌شود به مراتب بیشتر و مرتفع‌تر از قسمت‌های شیب با طول کم خواهد بود. یعنی ارتفاع شیب به بلندی یا کوتاهی طول شیب، وابسته است. عموماً ارتفاع شیب در نقطه‌ی سوراخ ناودانی برابر با 1 سانتی‌متر می‌باشد و در شروع شیب، ارتفاع آن برابر است با طول شیب ضربدر درصد شیب. عمدتاً هرچقدر طول شیب کمتر باشد، به همان نسبت درصد شیب را کمتر در نظر می‌گیرند. در صورتی که شیب مسیر از 10 متر بیشتر گردد، ارتفاع شیب 5/0 درصد حساب می‌شود. در جدول زیر درصد شیب در ارتفاع‌های مختلف را نشان می‌دهد.
درصد شیب در ارتفاع‌های گوناگون
تفاوت میان حالت‌های شیب به وسط و شیب به کنار در دهانه‌ی 4 متری را می‌توانید در شکل بعدی مشاهده کنید.
تفاوت بین حالت‌های شیب به وسط و شیب به کنار در دهانه‌ی 4 متری
انواع شیب‌بندی پشت‌بام‌های مسطح
اساساً سه مدل شیب‌بندی برای پشت‌بام‌های مسطح و صاف موجود است که عبارتند از:
- شیب به سمت گوشه: در چنین حالتی، ناودانی در یکی از گوشه‌ها واقع می‌شود. شکل بعدی شیب به سمت گوشه را نمایش می‌دهد.
- شیب به سمت یک ضلع: ناودانی در این حالت یکی از اضلاع دیوار دست‌انداز بام قرار می‌گیرد که تصویر آن در شکل زیر نشان داده شده است
- شیب به سمت وسط: در این حالت ناودانی در داخل سطوح تقسیمات شیب‌بندی قرار می‌گیرد. در چنین حالتی محل حفره‌ی ناودانی در محلی واقع می‌گردد که مشکلی برای معماری داخل ساختمان به وجود نیاورد. برای نمونه، لوله‌ی عمودی ناودانی بایستی در کنار ستون و یا دیوار باشد ( لوله‌های عمودی کنار دیوار ساختمان را رایزر می‌نامند). شکل بعدی شمای شیب به وسط را به تصویر می‌کشد.
دستورالعمل کُرُم‌بندی پشت‌بام
پس از اینکه تعداد و محل ناودانی‌ها معین گردید، سطح پشت‌بام کُرُم‌بندی می‌شود. به نوارهای سیمانی ایجاد شده به عرض 10 سانتی‌متر بر روی سطح پشت‌بام برای شیب‌بندی، کُرُم و عملیات موردنظر را کُرُم‌بندی می‌گویند. مقصود از کُرُم‌بندی، تقسیم سطح پشت‌بام در جهت شیب است.
کُرُم‌بندی در حالت شیب به وسط براساس ضوابط زیر صورت می‌پذیرد (تصویر هر مرحله پس از پایان توضیح آن، نشان داده شده است):
- آماده‌سازی ملات مورداستفاده در کُرُم‌بندی که غالباً ماسه و سیمان است، انجام می‌گیرد.
- پس از محاسبه‌ی طول شیب و ارتفاع نقاط گوناگون، با استفاده از کُرُم‌گذاری ارتفاع 4 گوشه‌ی بام معین می‌گردد.
- عمل شمشه‌گیری با ریسمان‌کشی بین کُرُم‌ها، صورت می‌پذیرد.
- کُرُمی مسطح و نازک در محل آب‌رو، اجرا می‌گردد.
- با بهره‌گیری از ریسمان‌کشی بین کُرُم‌های کناری و میانی آب‌رو، کُرُم‌گیری برای قسمت‌های شیب انجام می‌گیرد.
- متن‌های حاصل شده که به آن‌ها لچکی می‌گویند، با مصالح سبک پر می‌گردد و با شمشه‌کش کردن سطح بین دو شمشه، سطح شیب‌دار مدنظر ایجاد می‌شود.
اجرای کُرُم‌بندی در حالت‌های شیب به گوشه و شیب به سمت یک ضلع مشابه روش مذکور می‌باشد.
نصب کف خواب و عایق‌کاری
زمانی که آب باران بر روی سقف می‌ریزد، بایستی به طرف ناودان سرازیر گردد و به وسیله‌ی آن به خارج از ساختمان هدایت شود. تعداد و اندازه‌ی قطر ناودان به میزان بارش باران، سطح و همچنین شیب بام وابسته است. بهترین و مناسب‌ترین محل برای استقرار ناودان، وسط بام می‌باشد. دلیل این موضوع آن است که فاصله‌ی وسط بام از دیگر نقاط تقریباً یکسان است و با توجه به شیب 2 درصد، هدایت آب‌های موجود به طور یکسان صورت می‌گیرد. شکل زیر جزئیات شیب‌بندی بام در حالت شیب به وسط را نمایش می‌دهد.
به دلیل اهمیت بالایی کناره‌های ناودانی و به منظور اطمینان از غیرقابل نفوذ بودن این محل، آن را دو لایه بیشتر نسبت به دیگر نقاط قیرگونی می‌کنند. بدین ترتیب که پیش از آغاز عملیات عایق‌کاری، اطراف ناودان را به مساحت تقریبی یک متر مربع با قیر سیاه نموده و سپس یک تکه گونی روی آن پهن می‌کنند به نحوی که قسمتی از گونی که قبلاً آن را مطابق محل بریده و الگو کرده‌اند، در داخل سوراخ ناودان قرار بگیرد. بعداً روی آن را پوشانده و کف خواب را روی آن قرار داده و روی کف خواب نیز قیر می‌ریزند. در این حالت کف خواب میان لایه‌ی قیر و گونی واقع می‌شود و پس از آن عایق‌کاری بام صورت می‌پذیرد. شکل بعدی قرار دادن کف خواب را نمایش می‌دهد.
توجه داشته باشید که آن قسمت از گونی که در داخل سوراخ قرار می‌گیرد، بایستی حتماً به طور کامل به قیر آغشته شود.
ساختن ماهیچه‌ها در کنج‌ها
به منظور جلوگیری از نفوذ رطوبت ناشی از باران و برف در محل اتصال دیوار جان‌پناه و پشت‌بام و همچنین سادگی اجرای عایق‌کاری، باید گوشه‌ها و کنج‌های اتصال را با بهره‌گیری از ملات ماسه و سیمان به صورت مورب و با زاویه‌ی 45 درجه اجرا کرد. در چنین حالتی آب حاصل از باران یا برف، در کنار دیوار متجمع نمی‌شود و به سرعت تخلیه می‌گردد. شکل زیر این موضوع را نمایش می‌دهد.
اجرای گوشه با ملات ماسه و سیمان به زاویه‌ی 45 درجه جهت جلوگیری از تجمع آب در هنگام باران
اصول موزاییک فرش کردن پشت‌بام
موزاییک، یکی از پوشش‌هایی است که می‌تواند به عنوان پوشش نهایی بام به کار گرفته شود. موزاییک‌های کاربردی در بام می‌بایست دارای وزن کتری نسبت به موزاییک‌های دیگر باشند.
موزاییک فرش کردن پشت‌بام
پس از انجام فرایند شیب‌بندی و قیرگونی (ایزولاسیون) می‌توان فرش موزاییک را اجرا نمود. تمامی مراحل فرش موزاییک پشت‌بام، مشابه فرش موزاییک کف است.
شکل زیر فرش موزاییک پشت‌بام را به تصویر می‌کشد.
اصول شیب‌بندی و احداث پشت‌بام
نخستین نکته‌ی لازم به منظور اجرای شیب‌بندی، مشخص کردن محل ناودانی است. امکان دارد که محل ناودانی در وسط، کنار و یا گوشه‌ی پشت‌بام انتخاب شود.
با توجه به محل استقرار ناودانی، طول مسیر حرکت آب باران و همچنین درصد شیب، کُرُم‌گیری می‌شود. سپس باید متن‌های به وجود آمده (لچکی) با استفاده از مصالح سبک نظیر بتن پوکه و… پر شود. شکل بعدی این موضوع را نمایش می‌دهد.
مطابق با شکل زیر، زمانی که ملات ماسه و سیمان را روی بتن سبک می‌کشند، ماهیچه‌ی سیمانی را در گوشه‌ها به وجود می‌آورند.
لازم است که نصب کف خواب و عایق‌کاری با دقت زیادی صورت بگیرد تا کاملاً آب‌بندی گردد و از نفوذ رطوبت به زیر سقف جلوگیری شود. پیش از اجرای قیرگونی نیز باید دقت کرد که سطح سیمانی به طور کامل خشک و تمیز باشد.
دستورالعمل اجرای شیب‌بندی (شیب‌بندی یک طرفه با شیب 2 درصد)
قبل از هر عمل باید به نکات ایمنی زیر توجه داشته باشید.
- از کفش‌های کتانی مناسب برای اجرای کار استفاده کنید.
- لباس کار مناسب بر تن کنید.
- از شوخی کردن در محل کار اجتناب کنید.
- استفاده از کلاه ایمنی را فراموش نکنید.
مراحل انجام کار
پس از پوشیدن لباس کار، وسایل و ابزار موردنیاز را از انبار تحویل بگیرید و ضمن رعایت کامل نکات ایمنی، مراحل زیر را با دقت زیاد و طور جامع انجام دهید. لازم به ذکر می‌باشد که زمان این پروژه 4 ساعت بوده و تصویر هر مرحله پس از پایان توضیح آن مرحله، به نمایش درآمده است.
- ملات موردنظر را آماده کنید و پس از انتقال آن به محل کار، ملات کُرُم اول (کُرُم A) را در محل کار خود در کارگاه بریزید.
- با بهره گیری از کمچه ملات موردنظر را به ضخامت 1 سانتی‌متر پهن نمایید.
- نیمه‌ی آجر را بر روی ملات ریخته شده، قرار دهید.
- ملات‌های اضافی پیرامون آن را با استفاده از کمچه بردارید.
- شمشه‌ی 5/2 متری را در کنار کُرُم ساخته شده، قرار دهید.
- شمشه‌ی قرار داده شده را به وسیله‌ی متر، با یکی از اضلاع کارگاه سر و ته برداری کنید به گونه‌ای که فاصله‌ی شمشه تا دیوار در هر نقطه یکسان باشد.
- کُرُم B (کُرُم دوم) را به فاصله‌ی 2 متر از کُرُم اول به حالت تراز، کُرُم‌گیری نمایید.
- شمشه را بر روی دو کُرُم اول و دوم قرار دهید و به وسیله‌ی تراز بنّایی، آن‌ها را تراز کنید.
- ریسمان‌کشی را میان دو کُرُم اول و دوم اجرا کنید.
- با استفاده از کمچه ملات بین دو کُرُم را پهن کنید.
- فاصله‌ی بین دو کُرُم اول و دوم را به صورت نیم‌آجر، آجرچینی نمایید.
- شمشه‌ی بنّایی را در جهت عمود بر امتداد دو کُرُم اول و دوم و در کنار کُرُم اول قرار دهید.
- با استفاده از متر، عمودی بودن دو امتداد را چک کنید.
- کُرُم سوم را به فاصله‌ی 2 متر از کُرُم اول و به ضخامت 2 سانتی‌متر، کُرُم‌گیری کنید.
- شمشه‌ی بنّایی را در جهت عمود بر امتداد دو کُرُم اول و دوم و در کنار کُرُم دوم قرار دهید.
- عمودی بودن دو امتداد را به وسیله‌ی متر کنترل نمایید.
- کُرُم چهارم را به فاصله‌ی 2 متر از کُرُم اول و به ضخامت 2 سانتی‌متر، کُرُم‌گیری کنید.
- بالشتک سنگی و یا سیمانی به ضخامت 4 سانتی‌متر را روی کُرُم‌های سوم و چهارم قرار دهید.
- با بهره‌گیری از شیشه و تراز، تراز بودن کُرُم‌های اول و سوم و همچنین دوم و چهارم را چک کنید.
- فاصله‌ی بین دو کُرُم اول و سوم را با ملات ماسه سیمان سفت، شمشه‌گیری کنید.
- فاصله‌ی بین دو کُرُم دوم و چهارم را با ملات ماسه سیمان سفت، شمشه‌گیری نمایید.
- فاصله‌ی بین دو کُرُم سوم و چهارم را بالات ماسه سیمان سفت، شمشه‌گیری کنید. در چنین حالتی متن شیب‌بندی شده به شکل مربع، شمشه‌گیری شده است.
- متن حاصله را با استفاده از خاک دو نم (مرطوب) شده، پر کنید و سطح آن را شمشه‌کش نمایید.
پس از اتمام کار و کنترل آن توسط استاد کار و هنرآموز، کار را جمع‌آوری کنید و بعد از قرار دادن مصالح در جای خود، محیط کارگاه را تمیز کنید و ابزار را به انبار برگردانید.
دستورالعمل اجرای شیب‌بندی (شیب‌بندی چهارطرفه (شیب به وسط) با 2 درصد شیب)
قبل از هرگونه فعالیتی به نکات ایمنی زیر توجه کنید.
- از کلاه ایمنی استفاده کنید
- در محیط کار شوخی نکنید
- لباس کار مناسب بر تن داشته باشید.
- برای اجرای کار از کفش‌های کتانی استفاده کنید.
مراحل انجام کار
ابتدا به لباس کار مجهز شوید. سپس وسایل موردنیاز را از انبار دریافت کنید و ضمن رعایت تمامی نکات ایمنی، مراتب زیر را با دقت و اصولی انجام دهید (زمان این پروژه 4 ساعت بوده و شکل هر مرحله پس از پایان توضیح آن، آورده شده است).
- پس از ساختن ملات و انتقال آن به محل اجرای کار خود در کارگاه، ملات را پهن نمایید و نخستین ضلع از دیواره‌ی مربع شکل از نیم آجره‌ی 10 سانتی‌متری به طول 5/2 متر و به ارتفاع 1 رج را روی زمین بچینید. در این مرحله عملیات سر و ته برداری و تراز بودن دیوار را چک و رعایت کنید.
- دومین ضلع از دیواره‌ای مربع شکل از نیم آجره‌ی 10 سانتی‌متری به طول 5/2 متر و ارتفاع 1 رج را روی زمین بچینید. در این مرحله هم از گونیا بودن و تراز بودن دو امتداد، اطمینان حاصل کنید.
- سومین ضلع از دیواره‌ی مربع شکل از نیم آجره‌ی 10 سانتی‌متری به طول 5/2 متر و به ارتفاع 1 رج را روی زمین مطابق مرحله‌ی دوم، بچینید.
- چهارمین ضلع از دیواره‌ای مربع شکل از نیم آجره‌ی 10 سانتی‌متری به طول 5/2 متر و به ارتفاع 1 رج را روی زمین بچینید.
- از گونیا بودن دیواره‌ی مربع شکل با استفاده از متر کشی قطری، اطمیان حاصل نمایید
- وسط و مرکز مربع ایجاد شده را با استفاده از ریسمان کار قطری، بیابید.
- در محل برخورد دو ریسمان کار قطری (وسط و مرکز مربع) کُرُمی به ضخامت 2 سانتی‌متر ایجاد کنید.
- بالشتک سنگی و یا سیمانی به ضخامت 3 سانتی‌متر را روی کُرُم میانی قرار دهید.
- با استفاده از شمشه و تراز، سطح روی بالشتک و کُرُم‌های گوشه را تراز کنید.
- امتداد کُرُم‌های گوشه و کُرُم میانی را به وسیله‌ی شمشه، شمشه‌گیری کنید.
- ملات‌های اضافی در کنار شمشه‌های گرفته شده را با استفاده از کمچه، برش دهید و بردارید.
- میان شمشه‌های گرفته شده را با خاک مرطوب شده (دو نم) پر کنید و روی آن را به وسیله‌ی شمشه‌ی آلومینیومی 5/1 متری، صاف نمایید.
در پایان پس از چک شدن کار توسط استاد کار و هنرآموز، کار را جمع‌آوری کنید و پس از قرار دادن مصالح در جای خود، محیط کارگاه را تمیز کنید و وسایل کار را پس از شست و شو به انبار بازگردانید.